YADRO REAKTORLARI FIZIKASI LABORATORIYASI
Laboratoriya tarixi
Yadro reaktorlari fizikasi laboratoriyasi O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2017-yil 18-maydagi 292-son qarorining 3-ilovasiga muvofiq tashkil etilgan. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019-yil 21-noyabrdagi “Yadro fizikasi instituti ilmiy-tadqiqot faoliyatini qo‘llab-quvvatlash chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi 4526-son qaroriga asosan O‘zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi” loyihasi asosida laboratoriya asosiy byudjetdan moliyalashtirishga o‘tkazildi.
2017–2023 yillarda laboratoriyaga t.f.d., katta ilmiy xodim Faxrulla Rahmatullaevich Kungurov. Hozirda laboratoriya mudiri t.f.d. Professor Sapar Akimovich Baytelesov rahbarlik qilib kelmoqda.
Laboratoriyaning asosiy strategik yo'nalishi
Yadro reaktorlari fizikasi laboratoriyasining asosiy ilmiy maqsadi turli yadro yoqilgʻisi, hamda reaktorning neytron-fizik va issiqlik gidravlik hisoblarini oʻtkazish va VVR-SM tipidagi reaktor yadrosi va CANDU tipidagi atom elektr stansiyalarining turli konfiguratsiyasidagi xavfsizlik tizimlarini oʻrganishdan iborat.
Shuningdek, yoqilg'i sarfini optimallashtirish va VVR-SM yadro reaktorining parametrlarini kuzatish usullarini ishlab chiqish. Strukturaviy materiallarning radiatsiya qarshiligini tadqiq qilish.
Yangi avlod yadro reaktorini ilmiy tadqiq qilish va yadro reaktori yadrosi parametrlarini hisoblash va neytron va gamma nurlanishining strukturaviy materiallarning xususiyatlariga ta'sirini o'rganish.
Laboratoriya yaratishning dolzarbligi
Yadro reaktorlari fizikasi laboratoriyasining yaratilishi fundamental tadqiqotlarning quyidagi uchta eng rivojlanayotgan yo'nalishi bo'yicha tadqiqotlar olib borish zarurati bilan bog'liq:
Mamlakatimiz atom energetikasida ilm-fanni rivojlantirish va amaliyotda qo‘llashda muhim ahamiyatga ega bo‘lgan mazkur izlanishlar yo‘nalishlari 2017-2021 yillarda O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha Harakatlar strategiyasida, shuningdek, 2019-2029-yillarda O‘zbekiston Respublikasida atom energetikasini rivojlantirish konsepsiyasida o‘z ifodasini topgan.
Laboratoriya ilmiy-tadqiqot ishlari O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil 7-fevraldagi “2017-2021-yillarda O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha Harakatlar strategiyasi to‘g‘risida”gi PF-4947-son qarori, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil 7-fevraldagi 8-2-sonli PQ-2-sonli chora-tadbirlar tizimini yanada takomillashtirish to‘g‘risida”gi qarorlarida nazarda tutilgan vazifalarga ma’lum darajada mos keladi. “Innovatsion g‘oyalar, texnologiyalar va loyihalarni amaliyotga tatbiq etish to‘g‘risida”gi 2018-yil 27-apreldagi PQ-3698-son “Iqtisodiyot tarmoqlari va sohalarida innovatsiyalarni joriy etish mexanizmlarini takomillashtirishga doir qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi 2018-yil 7-maydagi PQ-4165-son “O‘zbekiston Respublikasida atom energetikasini rivojlantirish konsepsiyasini tasdiqlash to‘g‘risida” 2019-2029-yillarda” 2019-yil 7-fevraldagi, shuningdek, ushbu yo‘nalishda qabul qilingan boshqa me’yoriy hujjatlarda nazarda tutilgan.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018-yil 19-iyuldagi “O‘zbekiston Respublikasida atom energetikasini rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PF-5484-son Farmoniga asosan, shuningdek, respublikada yangi yuqori texnologiyali energetika tarmog‘i sifatida atom energetikasini rivojlantirishning uzoq muddatli va mustahkam tizimini yaratish maqsadida hamda O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 16-45-sonli qarori. 07.02.2019 yil 2019-2029-yillarda O‘zbekiston Respublikasida atom energetikasini rivojlantirish konsepsiyasini tasdiqlash to‘g‘risida, O‘zbekiston Respublikasida atom energetikasini rivojlantirish konsepsiyasida milliy yadro infratuzilmasini rivojlantirish, shu jumladan normativ-huquqiy bazani shakllantirish, O‘zbekiston Respublikasining atom energetikasini qayta ishlash, global miqyosdagi faoliyatida ishtirok etish, atom energetikasini rivojlantirish bo‘yicha atom elektr stansiyasi, atom energetikasining me’yoriy-huquqiy bazasini yaratish, atom energetikasi dasturining jamoatchilik uchun shaffofligi va ochiqligini ta’minlash, malakali kadrlar bilan ta’minlash.
Laboratoriyaning ilmiy asoslari
O'z faoliyati davomida laboratoriya quyidagi natijalarga erishdi:
1. IRT-4M tipidagi kam boyitilgan yadro yoqilg'isidan foydalanishga o'tish davrida yadro xavfsizligi tahlili o'tkazildi. Muntazam va turli favqulodda vaziyatlarda quyidagilar amalga oshirildi:
• VVR-SM reaktor yadrosining neytron-fizik hisoblari.
• VVR-SM reaktor yadrosining issiqlik-gidravlik hisoblari.
• Reaktor yadrosining kinetik parametrlari aniqlandi.
• Reaktor yadro parametrlarining xavfsiz chegaralari aniqlandi
2. IAEA, AQShning Tinch okeani shimoli-g'arbiy milliy laboratoriyasi va AQShning Los-Alamos milliy laboratoriyasi xodimlari ishtirokida sarflangan yoqilg'ining nazorat o'lchovlari uchun ilg'or eksperimental hisoblagichni (AEFC) sinovdan o'tkazish bo'yicha ishlar olib borildi. 252Cf manbasi yordamida amalga oshirilgan o'lchovlar 235U qoldiq massasini ~ 5% aniqlik bilan o'lchash imkonini berdi.
3. Birinchi marta izotop nisbati o'lchovlari ikkinchi darajali ionlanish massa spektrometriyasi (SIMS) yordamida VVR-SM reaktori uchun izotop nisbati usuli yordamida namunada amalga oshirildi. O'lchov natijalari: Ti48/Ti49=0,15603 +/- 0,00012 (tabiatda = 0,07339), Fe57/Fe56=0,04650 +/- 0,00004 (tabiatda = 0,02309).
4. Suyuq yuqori boyitilgan uranilsulfat yadro yoqilg'isini vaqtincha saqlash uchun samarali neytron ko'payish koeffitsienti hisoblab chiqilgan.
5. Neytronlar bilan nurlangan SAV-1 AMG-2 alyuminiy qotishmalarining mustahkamligining o'zgarishi o'rganildi.
6. Grafitning issiqlik o'tkazuvchanligining o'zgarishi va turli darajadagi elektr o'tkazuvchanligi tez neytronlarning oqimiga qarab o'rganildi.
7. VVR-SM reaktor qurilmasi chiqindilarida radioaktiv yodning aerozol shakli va gazsimon birikmalarini aniqlash.
8. VVR-SM tadqiqot reaktorining faol zonasida yadro yoqilg'isining issiqlik quvvatini taqsimlash tahlili o'tkazildi.
9. Aniqlanishicha, yoqilg'i agregatlarining maksimal yonishi 60% ga yetishi mumkin, iqtisodiy samara esa yadro yoqilg'isining yillik iste'molining 20% ni tashkil qiladi.
10. SAV-1 konstruktiv qotishmasining elektr o'tkazuvchanligini o'lchash yo'li bilan yonilg'i elementlarining maksimal ruxsat etilgan devor haroratini aniqlash usuli ishlab chiqildi.
11. VVR-SM reaktorining konstruktiv materiallarining xizmat qilish muddati aniqlandi va reaktorni 2040 yilgacha ishlatish imkoniyati belgilandi.
− Xozirgi kundagi core reactorlari konstruksiya materiallarining holatiga neytronlarning tasirini tadqiq qilish va kam quvvatli, IV avlod core reactorlari uchun yaratilyaotgan konstruksiya materiallari ustida tadiqodlar olib borish.
− Reactor foal zonesining har khil configurationlari uchun neytron-fizikaviy va thermohydraulikalik hisoblarini bazharish va hafsizlik yo‘lida tadk qilish. Qanading atom energikasidagi asosiy reaktorlarida, ogir suv-neytronlarni sekilashtruvchi va atom reaktorini ishlab chiqadi. Canadada atom energykasini rivojlantirish uchun asos sifatida CANDU reactor sensor, bunga sabab mamlakatda uning katta tabii zahiralari va o'gir suv ishlab chiqarish chikarish uchun kerak bulgan gidroelektrostansiya bor. Uzbekistonda ham uranning katta tabiy zahiralari va quvvat olish gidroelektrik stansiyalar mavzhud. Tadqiqotlar natizhalari Respublikada CANDU rusumli core reactorlariniga va u reactorlar uchun tabiy urandan core yokilgisini ishlab chikarish qiladi.
2020-2024 yillar uchun. 29 ta maqolasi nufuzli xorijiy ilmiy jurnallarda, 10 dan ortiq MDH va mahalliy jurnallarda chop etilgan.